1. Thế nào là du  huyệt

Du huyệt cũng gọi là khổng huyệt, huyệt đạo, huyệt vị, kinh huyệt, khí huyệt. Chữ Du có nghĩa giống như luân, là chuyển luân (theo Tứ giác hiệu mà tân từ điển thì chữ Du có nghĩa là: đáp ứng các yêu cầu. Có thể định nghĩa này phù hợp với tính năng, tác dụng của huyệt vị hơn). Huyệt có nghĩa là một khoảng trống. Du huyệt là điểm trên bề mặt cơ thể thông với kinh lạc. Nó phân bố ở trên mặt đường kinh mạch và là nơi để châm cứu.

Tác dụng của du huyệt: về mặt chuẩn đoán, có thể theo nơi phân bố của nó thăm dò điểm phản ứng bề ngoài để tham khảo chuẩn đoán bệnh tật. Phép chữa bệnh bằng châm cứu trên lâm sàng là thông qua tác dụng của du huyệt và kinh lạc mà điều tiết tạng phủ, vận hành khí huyết để đạt mục đích chữa hoặc dự phòng bệnh tật.

2. Phân loại Du huyệt

Số du huyệt trên cơ thể người có rất nhiều, nhưng đại thể chia ra làm ba loại là: Kinh huyệt, Kỳ huyệt và Á thị huyệt.

a. Kinh huyệt:

Là huyệt có tên nhất định và có nơi nhất định, theo đúng thủ, túc tam âm kịnh, thủ, túc tam dương kinh, nhâm và đốc mạch mà dàn ra, thành hệ thống 14 kinh, gọi là kinh huyệt. Các kinh huyệt này đã trải qua sự chứng minh chữa bệnh ở bản kinh, vì vậy quy nạp ở trong bản kinh, chúng phát triển từ ít tới nhiều, từ tán loạn đến hệ thống mà thành.

 

b. Kỳ huyệt:

Là những phát hiện dần dần sau khi 14 đường kinh đã hình thành. Các y gia đời sau đã không nghĩ đến việc đem toàn bộ chúng nhập vào trong 14 kinh. (Các huyệt mới gần đây tìm ra gọi là tân huyệt). Do một số kỳ huyệt (đối với một số bệnh) có tác dụng chữa bệnh đặc thù, vì thế gọi là kỳ huyệt hoặc kinh ngoại kỳ huyệt (dịch là huyệt lạ ngoài kinh). Kỳ huyệt phân bố rất rộng, nhưng đều có quan hệ mật thiết với hệ thống kinh lạc, như huyệt Ấn đường trên đốc mạch, Trửu tiêm trên kinh tam tiêu.

c. Á thị huyệt:

Là nơi huyệt vị không cố định, lấy cục bộ chỗ bệnh hoặc nơi có phản ứng ấn đau làm nơi châm chữa, nó không có tên huyệt vị nhất định, gọi là Á thị huyệt, hoặc gọi là huyệt bất định, huyệt thiên ứng. á thị huyệt còn dùng cho chữa tật nạn ở bắp thịt phần nông (như đau bắp thịt), có thể bổ trợ khi chữa.

3. Cách lấy huyệt

Trước khi châm cứu phải tìm vị trí của du huyệt trên thân thể người ta, đó gọi là cách lấy huyệt. Khi gặp chứng bệnh thì việc lấy huyệt chính xác hay không có quan hệ mật thiết tới kết quả chữa bệnh. Nếu lấy huyệt chính xác, kết quả chữa bệnh tốt, lấy huyệt không chính xác, kết quả chữa bệnh kém. Vì thế, nhất định cần phải lấy huyệt cho đúng. Huyệt vị phân tán ở đầu mặt, thân mình, tứ chi, muốn lấy được huyệt chính xác không những yêu cầu người bệnh phải có thư thế và động tác nhất định như nằm nghiêng, nằm ngửa, nằm sấp, gấp khuỷu tay, dang tay, há mồm... Người thầy thuốc còn phải nắm vững được phương pháp lấy huyệt.

Nói chung, phương pháp lấy huyệt thường dùng có ba loại

A. Căn cứ vào sự bộc lộ tự nhiên ở cơ thể con người mà lấy huyệt. Cách lấy huyệt này chính xác, giản tiện, được vận dụng nhiều nhất trên lâm sàng; như lấy chính giữa hai lông mày là huyệt ấn đường, lấy hai ngón trỏ giao chéo nhau, đầu chót ngón trỏ trên đầu xương quay là huyệt Liệt khuyết, lấy điểm chính giữa đường nối hai đầu vú là huyệt Chiên trung Chiếu thẳng rốn sang phía sau cột sống để lấy huyệt Mệnh môn. Co khuỷu tay thành góc vuông lấy ở đầu nếp gấp khuỷu tay cạnh trong là huyệt Thiếu hải; hai tay buông xuôi xuống thì chỗ đầu chót ngón giữa nằm trên cạnh đùi là huyệt Phong thị. Khi gấp hẳn đầu vào cổ thì mỏm gai đốt cổ 7 nổi lên rất rõ, phía dưới đốt cổ 7, tức là bên trên đốt sống lưng I lấy huyệt Đại chuỳ, bên trên đốt lưng 2 là huyệt Đào đạo...

B. Theo cách đo bằng thốn * ngón tay (chỉ thốn pháp - đồng thân thốn). Là cách lấy bề rộng mấy chỗ ở ngón tay người bệnh làm tiêu chuẩn đo lường lấy huyệt. Nếu như thân chất người bệnh và thầy thuốc tương tự, có thể dùng tay thầy thuốc để đo.

Cách lấy đồng thân thốn ngón giữa: là bảo người bệnh dùng ngón giữa và ngón cái tay đặt nối nhau thành vòng tròn rồi đo lấy cự ly giữa hai đầu nếp gấp cạnh đốt giữa của ngón giữa làm một thốn. Cách tiện làm tiêu chuẩn cho việc lấy huyệt ở tứ chi và bề mặt ngang vùng lưng.

Cách lấy đồng thân thốn ngón cái: lấy độ rộng đốt 1 ngón cái (chỗ ngang khớp đốt) làm 1 thốn, hoặc cả hai ngón trỏ và giữa làm 2 thốn, hoặc cả bốn ngón (trừ ngón cái) làm 3 thốn. Bề ngang bốn ngón gọi là nhất phu pháp, (ở Việt Nam ngày xưa dùng bề ngang bốn ngón tay kẹp lại để làm đơn vị đo lường gọi là một vổ).

Những cách đo này rất đơn giản nhưng không chuẩn xác khi đo trên các đoạn xương vì vậy trên các đoạn xương phải có cách đo riêng gọi là cốt độ pháp (phép đo ở xương).

C. Cách chia thốn theo độ dài xương: cách chia thốn theo độ dài xương còn gọi là cốt độ pháp, cách này lấy khoảng cách giữa các bộ phận trong cơ thể quy định thành độ dài hoặc độ rộng nhất định rồi chia thành một số phần nào đó, mỗi phần như thế gọi là một thốn. Phương pháp này bất luận người bệnh là trai, gái, trẻ, già, hoặc cao, thấp, gầy,béo, nhất loạt chiểu theo tiêu chuẩn này mà chia ra lấy huyệt, như thế sẽ rất chính xác.

Bảng dưới đây ghi cách chia thốn cốt độ thường dùng

Bộ phận	Từ a đến b	Số thốn	Chủ thích
Ở đầu	từ mép tóc trước trán đến mép tóc sau gây	12	Nếu mép tóc trước không rõ ràng có thể Lấy   từ giữa lông mày đến mép tóc sau gáy làm 15 thốn
	từ mép tóc trước đến giữa lông mày (ấn đường)	3
	từ mép tóc sau gáy đến đốt cổ 7	3	Nếu mép tóc sau gáy không rõ ràng thì lấy mép tóc trước đến đốt cổ 7 là 15 thốn
	Bề rộng giữa 2 góc tóc trước trán trên lông mày	9	Từ giữa lông mày đến đốt cổ 7 là 18 thốn
Ở ngực bụng	khoảng cách giữa hai đầu vú	8	ở ngực bụng khi chia bề ngang, để lấy huyệt, căn cứ vào khoảng cách giữa hai đầu vú. Khi chia chiều dọc, nhất thiết lấy khoảng cách các xương sườn làm chuẩn.
	từ lõm dưới xương ức đến rốn	8
	từ giữa rốn đến bờ trên xương mu	5
	từ nếp hố nách đến sườn 11	12
Ở lưng	từ cạnh trong xương bả vai đến giữa cột sống	3	chiều dọc của lưng theo khoảng cách các đốt sống làm căn cứ lấy huyệt
Chi trên	từ nếp gấp nách đến nếp gấp khuỷu tay	9	theo cạnh tron cách tay
	từ nếp gấp khuỷu tay đến nếp gấp cổ tay	12	dùng cho cả hai cạnh trong và ngoài cẳng tay
Chi dưới	từ mấu chuyển lớn đến đầu gối xương đùi	19	dùng chung cho cả ba cạnh trước, ngoài, sau của chi dưới
	từ đầu gối đến mắt cá ngoài	16
	từ bờ trên xương mu đến bờ bên trên xương đùi chỗ đầu gối	18	dùng chung cho cạnh trong chi dưới

 

4. Huyệt đặc định (huyệt theo đặc tính nhất định)

Trong kinh huyệt (có một số huyệt vị có tác dụng trị liệu đặc thù gọi là huyệt đặc định. Do đó đặc tính nhất định, cho nên nó được quy nạp lại giới thiệu riêng, để trên lâm sàng phát huy tác dụng được tốt hơn.

a. Nguyên huyệt:

Là chỗ chủ yếu của kinh khí trong các kinh qua lại, những huyệt này hầu hết nằm ở xung quanh khớp cổ tay, khớp cổ chân. Do đó khí của tạng phủ thông qua kinh lạc thường biểu hiện ở những huyệt này, vì thế nó và tạng phủ có quan hệ mật thiết vô cùng, mỗi tạng phủ có bệnh biến thường phản ứng ở nguyên huyệt của kinh đó nói lên rằng nguyên huyệt có tác dụng to lớn trong việc chữa bệnh tạng phủ.

Huyệt vị của Nguyên huyệt là:

 

 

Tên huyệt	Tên kinh	Tên huyệt	Tên kinh
Thái uyên Đại lăng Thái khê Uyển cốt Hợp cốc Khâu khư	Phế kinh Tâm bào Thận kinh Tiểu trường kinh Đại trường kinh Đảm kinh	Thần môn Thái bạch Thái xung Dương trì Kinh cốt Xung dương	Tâm kinh Tỳ kinh Can kinh Tam tiêu kinh Bàng quang kinh Vị kinh

 

b. Lạc huyệt:

Lạc là ý nghĩa liên lạc, thông qua lạc huyệt có thể làm cho 12 kinh mạch có liên quan biểu lý hai kinh, vì vậy gọi là lạc huyệt. Vì lạc huyệt có tác dụng liên quan, cho nên 12 kinh mạch mới thành một vòng đai kín, và dùng vào trị bệnh ở hai kinh biểu lý liên quan có bệnh. 14 kinh lạc đều có lạc huyệt, riêng tỳ kinh có hai lạc huyệt, gộp lại có 15 lạc huyệt

 

Huyệt vị của lạc huyệt là:

 

Tên huyệt	Tên kinh	Tên huyệt	Tên kinh
Nội quan Thông lý Công tôn Lãi câu Ngoại quan Phi dương Phong long Cưu vỹ	Tâm bào kinh Tâm kinh Tỳ kinh Can kinh Tam tiêu kinh Bàng quang kinh Vị kinh Nhâm mạch	Liệt khuyết Đại chung Chi chính Thiên lịch Quang minh Trường cường Đại bao	Phế kinh Thận kinh Tiểu trường kinh Đại trường kinh Đảm kinh Đốc mạch Tỳ kinh đại lạc

 

c. Bối du huyệt:

Là chỗ khí tạng phủ luân chuyển ở vùng lưng, vì vậy gọi là du huyệt. Tuy nó phân bố cách đều trục giữa ở lưng là 1,5 thốn trên đường bàng quang kinh, nhưng vì nó tương thông với các tạng phủ nên chữa được bệnh tạng phủ. Khi tạng phủ có bệnh, thường thường du huyệt tương ứng trên lưng sẽ xuất hiện cảm giác ấn đau hoặc tê tức, vì vậy, chữa bệnh của bản tạng tại du ở lưng hiệu quả rất rõ rệt. Như bệnh dạ dày lấy huyệt Vị du bệnh thận lấy huyệt Thận du. Bối du huyệt ngoài việc chữa bệnh tạng phủ ra, lại có tác dụng chữa các khí quan liên quan, như can khai khiếu ở mắt, châm Can du có thể chữa được bệnh ở mắt.

Huyệt vụ của huyệt bối du là

 

Tên huyệt	Tên tạng phủ	Tên huyệt	Tên tạng phủ
Tâm du Tỳ du Thận du Đại trường du Tam tiêu du Bàng quang du	Tâm Tỳ Thận Đại trường Tam tiêu Bàng quang	Can du Phế du Quyết âm du Tiểu trường du Vị du Đảm du	Can Phế Tâm bào Tiểu trường Vị Đảm

 

d. Mộ huyệt:

Mộ có ý nghĩa là kết tụ lại, nơi khí của tạng phủ kết tụ ở ngực, bụng, gọi là mộ huyệt, ý nghĩa lâm sàng của nó tương tự như bối du huyệt, đối với các tạng phủ tương ứng với nó, nó có tác dụng đặc thù. Như bệnh dạ dày, lấy huyệt Trung quản, bệnh bàng quang lấy huyệt Trung cực.
Huyệt vị của mô huyệt là:

Tên huyệt	Tên tạng phủ	Tên huyệt	Tên tạng phủ
Cự khuyết Trung quản Quan nguyên Trung phủ Nhật nguyệt Kinh môn	Tâm Vị Tiểu trường Phế Đảm thận	Chiên trung Thạch môn Trung cực Kỳ môn Chướng môn Thiên du	Tâm bào Tam tiêu Bàng quang Can Tỳ Đại trường

đ. Khích huyệt:

khích có ý nghĩa là lỗ trống không (theo Tứ giác hiệu mã tân từ điển thì khích là oán trách). Khích huyệt là nơi kinh khí tụ ở sâu, do đó gọi là khích huyệt. Khích huyệt phân phối ở tứ chi, phần lớn là ở phía dưới khuỷu và đầu gối. Mỗi kinh trong 12 kinh đều có một khích huyệt. Nó có thể chữa bệnh ở nơi đường kinh tuần hành và cả các loại bệnh ở tạng gốc sở thuộc, nhưng trên lâm sàng thường để chữa bệnh cấp tính, chứng đau, chứng viêm. Như đau ngực, tim, lấy huyệt Khích môn, đau dạ dày lấy huyệt Lương khâu.

Huyệt vị của khích huyệt:

Tên huyệt	Tên kinh	Tên huyệt	Tên kinh
Khổng tối Âm khích Ngoại khâu ôn lưu Dưỡng lão Trung đô	Phế kinh Tâm kinh Đảm kinh Đại trường kinh Tiểu trường kinh Can kinh	Khichs môn Lương khâu Kim môn Hội tông Địa cơ Thuỷ tuyền	Tâm bào kinh Vị kinh Bàng quang kinh Tam tiêu kinh Tỳ kinh Thận kinh

 

e. Bát hội huyệt:

Là nơi hội họp của tám thứ: tạng, phủ, khí, huyết, gân, mạch, xương, tuỷ. Nạn thứ 45 trong Nạn Kinh nói: Bệnh nhiệt ở trong, lấy khí huyệt hội của cái đó (Nhiệt bệnh tại nội giả, thủ kỳ hội chi khí huyệt dã), ứng dụng lâm sàng, không giới hạn ở bệnh nhiệt, mà nặng về phía bệnh nội chứng. Thuộc về bệnh chứng của một số mặt, có thể sử dụng hội huyệt hữu quan.

Bảng 8 hội huyệt

Tạng hội = Chướng môn Huyết hội = cách du Cốt hội = Đại trữ

Phú hội = Trung quản Căn hội = Dương lăng tuyền Tuỷ hội = Tuyệt cốt

Khí hội = Chiên trung Mạch hội = Thái uyên

g. Ngũ Du huyệt:

12 kinh mạch ở tứ chi từ khuỷu tay và đầu gối trở xuống đều có 5 loại huyệt đặc định là Tỉnh, Huỳnh, Du, Kinh, Hợp, gọi là ngũ du huyệt. Từ đầu chót của tứ chi hướng về khuỷu và đầu gối, mạch khí dàn ra từ nhỏ đến lớn, từ nông đến sâu, từ xa đến gần, do đó nói: chỗ xuất là Tỉnh, chỗ lưu là Huỳnh, chỗ trú là Du, chỗ hành là Kinh, chỗ nhập là Hợp' (theo thiên Cứu châm nhập nhị nguyên sách Kinh Khu), đó là lấy đặc điểm hình dung theo tên gọi của dòng nước chảy. Tỉnh là nguồn từ dưới đất ra, hình dung về mạch khí nông, nhỏ, huyệt đó thường ở cạnh móng của ngón tay chân. Huỳnh là nước thành dòng nhỏ, mạch khí lớn, huyệt đó ở chỗ vùng ngón, bàn của tay chân. Du là vận chuyển, mạch khí đã rất thịnh, huyệt đó thường ở chỗ khớp cổ tay, cổ chân và phụ cận, Kinh là dòng ngước lớn, mạch khí chảy và trú ở đó, huyệt thường ở vùng xung quanh khớp cổ tay, cổ chân và cẳng tay, cẳng chân. Hợp là xoáy hợp lại, mạch khí sâu lớn,huyệt thường ở xung quanh khớp khuỷu tay, đầu gối.

Ứng dụng trên lâm sàng của ngũ du huyệt, sách Linh Khu nói rằng: Bệnh tại tạng lấy Tỉnh; bệnh biến ở mầu sắc lấy ở Huỳnh; bệnh có lúc tăng, lúc giảm, lấy ở Du, bệnh biến ở tiếng (âm) lấy ở Kinh; mãn kinh mà có máu cũng như bệnh ở dạ dày và ăn uống không điều độ mà mắc bệnh, lấy ở Hợp. Nạn thứ 68 của Nạn kinh lại đã nói thêm cho rõ hơn là: Tỉnh huyệt chữa đầy tức dưới tâm; Huỳnh huyệt chữa mình nóng sốt, Du huyệt chữa mình nặng khớp đau, Kinh huyệt chữa ho hắng, nóng rét; Hợp huyệt chữa nghịch khí mà tiết. Đó là cách nói về ngũ du huyệt và các đặc điểm chủ trụ của nó, chúng ta ghi nhận để tham khảo ứng dụng trên lâm sàng.

Bảng ngũ du huyệt

Ngũ tạng	Ngũ du
Phế Tâm bào Tâm Tỳ Cam Thận	Tinh	Huỳnh	Du	Kinh	Hợp
	Thiếu thương Trung xung Thiếu xung Ân bạch Đại đôn Dũng tuyền	Ngư tế Lao cung Thiếu phủ Đại đô Hành gian Nhiên cốc	Thái uyên Đại lăng Thần môn Thái bạch Thái xung Thái khê	Kinh cử Gian sử Linh đao Thương khâu Trung phong Phục lưu	Xích trạch Khúc trạch Thiếu hải Âm lăng tuyền Khúc tuyền Âm cốc

 

Lục phủ	Tinh	Huỳnh	Du	Kinh	Hợp
Đại trường Tam tiêu Tiểu trường Vị Đảm Bàng quang	Thương dương Quan xung Thiếu trạch Lê đoài Khiếu âm Chí âm	Nhị gian Dịch môn Tiền cốc Nội đinh Hiệp khê Thông cốc	Tam gian Trung chủ Hậu khê Hăm cốc Lâm khấp Thúc cốt	Dương khê Chi câu Dương cốc Giải khê Dương phù Côn luân	Khúc trì Thiên tinh Tiểu hải Túc tam lý Dương lăng tuyền Uỷ trung

 

Hợp huyệt trong ngũ du huyệt đối với bệnh tạng phủ có tác dụng rất trọng yếu. Thiên Tà khí tạng phủ bệnh hình, sách Linh Khu nói: Huỳnh, Du chữa bệnh ở ngoài kinh lạc, Hợp chữa bệnh ở trong tạng phủ. Trị bệnh của lục phủ bằng Hợp huyệt, lại lấy Hợp huyệt của túc tam dương kinh là chính. Vị, Bàng quang, Đảm ra ở túc tam dương, mà đại trường, tiểu trường, tam tiêu tuy nhiên hợp trên ở thủ kinh, đồng thời cũng xuất hiện ở túc tam dương. Như thiên Bản luận sách Linh Khu đã nói: Lục phủ đều ra ở túc tam dương, Hợp ở trên tay. Đó là do lục phủ ở trong vùng bụng, có quan hệ với túc kinh rất mật thiết, vì vậy ở trên túc tam dương kinh đều có các Hợp huyệt đó. Vị hợp ở  Túc tam lý. Đại trường hợp ở Thượng cự hư. Tiểu trường hợp ở Hạ cự hư, đều thuộc túc dương minh vị kinh.

Thiên Bản luân lại nói Đại trường, tiểu trường đều thuộc ở vị, đó là nói công năng sinh lý trên dưới tương thừa. Bàng quang Hợp ở Uỷ trung, Tam tiêu Hợp ở uỷ Dương, đều thuộc túc tái dương bàng quang kinh, là do thuỷ đạo ở tam tiêu xuất ra có quan hệ thuộc về bàng quang. Đảm hợp ở Dương lăng tuyền. Trên vừa kể là hạ Hợp huyệt của bệnh lục phủ, hoặc gọi là Phủ bệnh Hợp Luân.

 

Bảng lục phủ hạ Hợp huyệt