Bài 11: Biện chứng luận trị về bệnh sốt thời khí

Vệ khí doanh huyết biện chứng luận trị
Lục kinh biện chứng và tam tiêu biện chứng
Tài liệu tham khảo

(Theo sách Trắng y học khái yếu)

  Sốt thời khí (dịch) là một loại sốt do ngoại cảm lục dâm, (sáu thứ khí quá mạnh), lệ khí (gió độc gây dịch), đặc tr­ng chủ yếu của bệnh là phát sốt, tức ỉa bao gồm cả sốt lây lan và sốt cấp tính.
Biện chứng của bệnh sốt thời Khí trong tài liệu x­a để lại có ba loại :

Lục kinh, Tam tiêu, và Vệ khí doanh huyết. Có tài liệu dài, có tài liệu ngắn. Ở chư­ơng này lấy biện chứng thường dùng là biện chứng vệ khí doanh huyết làm chính, và kết hợp với một phần nội dung của Lục kinh, Tam tiêu biện chứng để giới thiệu.

A. VỆ, KHÍ, DOANH, HUYẾT BIỆN CKỨNG LUẬN TRỊ

Vệ Khí, Doanh, Huyết vốn là một bộ phận công năng kết cấu bình thường của cơ thể con người, nhưng sau khi mắc bệnh sốt thì Vệ, Khí, Doanh, Huyết đều cùng phát sinh những cải biến tương ứng với bệnh lý, theo một quy hoạch nhất định. Bởi vậy, người ta dùng Vệ, Khí, Doanh, Huyết khái quát thay cho những loại hình chứng ở bốn giai đoạn khác nhau của bệnh siết thời khí.
Nó chỉ ra mức độ nông, sâu, tình trạng nặng, nhẹ của bệnh, mức tiến thoái trong quá trình phát triển bệnh siết thời khí, và cách chữa bệnh siết thời khí cũng dựa vào đó. Vì thế, giảng về hàm nghĩa của Vệ, Khí, Doanh, Huyết ở đây với hàm nghĩa của Vệ, Khí Doanh, Huyết trên sinh lý có khác nhau.

I. BIỆN CHỨNG LUẬN TRỊ CỦA VỆ, KHÍ, DOANH, HUYẾT CÓ BỐN ĐẶC ĐIỂM:

1. Biện chứng nơi có bệnh biến:

Phần vệ của bệnh siết thời Khí tư­ơng đ­ương với phần biểu của bát cư­ơng biện chứng. Bệnh phần vệ thường xâm phạm phế vệ, tứ chi, đầu mặt, hầu họng. Bệnh phần Khí thư­ờng  xâm phạm phế, tỳ, vị, đại trường, đảm. Bệnh phần huyết thường xâm phạm tâm và can thận.

2. Phân chia trình độ và giai đoạn bệnh:

Bệnh sốt thời khí được đem chia ra làm bốn giai đoạn: Vệ, Khí Doanh, Huyết. - Đặc trư­ng của bệnh phần Vệ là phát sốt, sợ lạnh, đau đầu rêu lưỡi trắng, mỏng, mạch phù hoặc sác.
  Đặc trư­ng của bệnh phần Khí là siết cao, không sợ lạnh, ra mồ hôi, miệng khát, đòi uống, lưỡi hồng, rêu lưỡi vàng, mạch hồng, sác, hoặc trầm, thực.
Đặc tr­ưng của bệnh phần Doanh là sốt về đêm nhiệt độ càng cao, bứt rứt, thần chí nửa mê chìm, nói mê, miệng không khát lắm, hoặc ở da có nốt ban chìm, lưỡi đỏ tím, không rêu hoặc ít rêu, mạch tế, sác.  
- Đặc tr­ưng của bệnh phần Huyết là trên cơ sở đặc trư­ng bệnh ở phần doanh lại thấy thần chí không rõ ràng, hoặc lung tung phát cuồng, da dẻ nổi rõ ban chẩn, có khi thấy thổ huyết, đại tiểu tiện ra máu, đó là chứng của huyết, lưỡi đỏ thẫm hoặc tím, không rêu, mạch trầm, tế, sác.

3. Nhận thức quy hoạch chuyển biến:

Phát sinh bệnh siết thời Khí thư­ờng bắt đầu từ phần vệ, sau đó chuyển đần sang phần khí, phần doanh, rồi phần huyết.  
Tức là từ biểu sang lý, từ nhẹ đến nặng, đây là chuyển biến tuần tự theo lẽ bình thường. Có khi bệnh xuất hiện không tuần tự nh­ư thế, mà lại phát sinh ngay ở phần khí, phần doanh; thậm chí ngay ở phần huyết mà ra, đó là do tà phục ở trong phát ra (phục tà nội phát). Hoặc bệnh từ phần vệ trực tiếp chuyển sang thẳng phần doanh, phần huyết mà bệnh vẫn ở phần vệ, phần khí, tức là Vệ, Khí, Doanh, Huyết đồng bệnh (bệnh cùng một lúc). Nói chung các loại như­ thế, đều lấy sức đề kháng của cơ thể làm quyết định về sự phản ứng với tính chất của bệnh tà, có khi không có quan hệ gì với việc chữa chạy và chăm sóc.

4. Xác định ph­ương pháp chữa:

Bệnh phần vệ, nên giải biểu. Bệnh phần khí, nên thanh khí (làm cho khí mát, sạch). hình phần doanh nên thanh doanh (làm cho doanh khí mát, sạch). Bệnh phần huyết, nên l­ơng huyết, giải độc (làm cho mát huyết, làm cho máu hết chất độc).

II. BIỆN CHỨNG TRỊ LIỆU CÁC GIAI ĐOẠN CỦA BỆNH SỐT THỜI KHÍ.
1. Bệnh phần Vệ:

Bệnh phần vệ là giai đoạn đầu của bệnh sốt thời khí, đặc tr­ưng của nó là phát sốt, sợ lạnh, đau đầu, đau mình, rêu l­ới mỏng trắng, mạch phù. Do bệnh phát ở lúc giao các mùa (tiết, quý cuối xuân đầu hạ, cuối hạ đầu thu, cuối thu : đầu đông, cuối đông đầu xuân), do tính chất bệnh tà và phản ứng của mỗi cơ thể có khác nhau, nên bệnh ở phần vệ chia ra làm 5 loại hình nh­ư sau:

a. Phong ôn biểu chứng:

Chủ chứng: có đặc tr­ưng của bệnh ở phần vệ nhưng phát sốt nặng, sợ gió nhẹ, kèm có tắc mũi, chảy nước mũi, ho, miệng hơi khát, đầu lưỡi hồng, mạch phù sác.
Bệnh lý: Chứng bệnh hay phát ở 2 mùa đông, xuân, do ôn phong (gió ấm) ngoại tà xâm phạm vào phế vệ mà phát bệnh. ôn tà thuộc nhiệt, làm cho phát sốt rất nặng đầu lưỡi hồng, mạch sác. Nhiệt tà th­ơng tân dịch, làm miệng khát, tương đ­ơng với biểu nhiệt trong bát c­ương biện chứng.
Phép chữa: Tân l­ương giải biểu , thường dùng "Ngân kiều tán".  
Gia giảm:
 
+ Sợ lạnh nhẹ (ít) thì dùng ít ở các vị Kinh giới, Đạm đậu xị
+ Phát sốt nặng thì dùng nhiều thêm ở các vị Kim ngân hoa, Liên kiều.
+ Miệng khát dùng thêm Thiên hoa phấn.
+ Ho rõ rệt, thêm Khổ hạnh nhân, hoặc đổi dùng "Tang cúc ẩm".
+ Chảy máu mũi, ho ra máu là nhiệt làm tổn th­ương huyết lạc phế lạc, thì bỏ Kinh giới, Đạm đậu xị, gia Mao căn, Sơn chi tử, Thiến thảo căn.
+ Đau họng sưng cổ, trước và sau tai sưng là kiêm ôn độc, dùng Mã bột, Huyền sâm, Bản lan căn.  
+ Ngực ách tức, buồn bằn là có nội thấp, gia Hoắc hư­ơng, Uất kim.
+ Nếu thấy có nết ban đỏ ở da, phát sốt cao, thì bỏ Kinh giới, Đạm đậu xị, Bạc hà; thêm Sinh địa, Đại thanh diệp.
Thời kỳ đầu các bệnh cảm cúm, cảm mạo, viêm kết mạc cấp, viêm amiđan cấp tính, viêm phế quản cấp tính, viêm quai bị do dịch, viêm màng não cấp, biểu hiện có phong ôn biểu chứng, có thể theo phép này mà chữa.

b. Thử ôn biểu chứng:

Chủ chứng: Có đặc tr­ng của bệnh ở phần vệ, nặng mình, khó chịu ở bụng trên, không có hoặc có ít mồ hôi, rêu lưỡi trắng trơn, chất lưỡi hồng, mạch nhu, sác.
Bệnh lỵ: Chứng này thường phát sinh vào mùa hạ, ngày hạ nóng nực, bị say nắng, khi đó uống nước mát lạnh, ngồi đón gió mát, làm cho cái nóng bị hàn thấp lấn át mà thành bệnh. Hàn uất ở cơ biểu thì sợ lạnh, không có mồ hôi; thử là hoả tà, làm phát sốt mà mạch nhanh (sác); thử th­ơng tân dịch, chất lưỡi hơi hồng; thử hay kiêm thấp, làm nặng mình, đau bụng trên, mạch nhu.
Phép chữa: Giải biểu thanh thử, thường dùng "tân gia Hư­ơng nhu ẩm". Thời kỳ đầu của các bệnh cảm cúm, cảm mạo, viêm não'nhật bản B có biểu hiện của chứng này, theo phép này mà chữa.

c. Thấp ôn biểu chứng:

Chủ chứng: Có đặc tr­ng của bệnh phần vệ, kiêm có thấy đầu trướng nặng, chân tay nặng nề, khớp xương đau quết, rêu lưỡi trắng trơn, mạch hoãn. Bệnh lý chứng này thường phát về mùa m­a. do thấp nhiệt tà xâm phạm phần vệ mà thành bệnh. Tính của thấp là nặng, dính trệ, cho nên thấy đầu trướng, mình mẩy nặng nề, rêu lưỡi trắng trơn.
Phép chữa: Giải biểu hoá thấp, thường dùng "Tam nhân thang" gia Hoắc h­ơng, Bội lan.
Thời kỳ đầu của các bệnh thường hàn ruột, viêm gan lây lan, bệnh xoắn trùng vàng da, viêm nhiễm hệ tiết niệu, cảm cúm, cảm mạo, có biểu hiện của thấp ôn biểu chứng, có thể theo phép này biện chứng trị liệu.

d. Thu táo biểu chứng:

Chủ chứng: Có đặc tr­ng của bệnh ở phần vệ, kiêm có ho khan, miệng khô, họng khô, mũi khô, rêu lưỡi trắng mỏng mà khô, mạch phù mà tế.
Bệnh lý: Chứng này thường Phát ở mùa thu, do táo tà xâm nhập vào phế vệ mà phát bệnh, táo tà rất dễ th­ương  phế, th­ơng tân, cho nên thấy ho khan, miệng khô, họng khô, mũi khô. Thu táo trong đó thấy sợ lạnh rất nặng, mạch phù mà khẩn, thì gọi là "l­ương táo"; phát sốt rất nặng, miệng khát, mạch phù mà sác, gợi là "ôn táo” ,

Phép chữa:

+ L­ương táo, nên tán hàn giải biểu, tuyên phế nhuận táo thường dùng "Hạnh tô tán".  
+ Ôn táo, nên tân l­ơng giải biểu (dùng vị cay mát giải biểu) tuyên phế nhuận táo, thường dùng "Tang hạnh thang".
+ L­ương táo, ôn táo chuyển vào khí phần, đều có thể hoá làm táo nhiệt, chữa thì thanh phế nhuận táo, thường dùng "Thanh táo cứu phế thang".
Thời kỳ đầu của các bệnh cảm cúm, cảm mạo, bại liệt trẻ em, bạch cầu, có biểu hiện của chứng trạng đúng như­ thế này, có thể theo phép này mà chữa.

e. Phong hàn biểu chứng:

Chủ chứng: Chứng này tương đư­ơng với biểu hàn chứng trong bát cư­ơng biện chứng, cũng là bệnh "thái dương" trong lục kinh biện chứng. Thường Phát vào lúc mùa đông lạnh lẽo, do tà khí của phong hàn xâm lấn vào vệ biểu gây nên. Phép chữa: Nên tân ôn giải biểu.  
+ Biểu hàn thực chứng, dùng "Ma hoàng thang", hoặc "Kinh phòng giải biểu thang".  
+ Biểu hàn h­ư chứng, dùng "Quế chi thang" để điều hoà vệ biểu.
Bệnh cảm cúm, cảm mạo mà thấy xuất hiện chứng trạng biểu hàn, đều có thể theo phép này mà chữa.  
Trong năm loại hình kể trên, thường thấy là phong  ôn biểu chứng, rêu lưỡi từ trắng chuyển sang vàng, là tiêu chí chủ yếu của bệnh từ vệ chuyển vào khí phần. Thử ôn biểu chứng (không hiệp với hàn tà) chuyển biến rất nhanh, cho nên bệnh ở phần vệ thường rất ngắn thời gian. Sau đó là phong ôn, thấp ôn, thu táo. Chuyển biến rất chậm là phong hàn biểu chứng.

2. Bệnh phần khí:

Bệnh phần khí là giai đoạn hai của bệnh siết thời khí. Đặc trư­ng của nó là sốt rất cao, không có sợ lạnh, miệng khát, lưỡi hồng, rêu lưỡi vàng, mạch sác. Bệnh tà xâm nhập vào khí phần, tà Khí thịnh mà chính khí cũng thịnh, khí hữu dư sẽ là hoả, cho nên xuất hiện chứng nhiệt ở khí phần. Trừ thấp ôn ra, các loại hình ở phần vệ, sau khi chuyển vào phần khí đều hoá làm nhiệt chứng ở khí phần, có thể không phải phân chia ra phong, hàn, l­ơng, táo. Bệnh ở khí phần trên lâm sàng thường thấy 6 loại hình:

a. Khí phần nhiệt thịnh (nhiệt tại khí phần).

Chủ chứng: Có đủ đặc tr­ng của bệnh ở khí phần, kiêm có xuất hiện sốt cao, khát nhiều. mồ hôi nhiều,mạch hồng, đại, rêu lưỡi vàng khô, mặt đỏ, có người bệnh có nói nhảm mê lung tung và co quắp.

Bệnh lý: Chứng này là khí phần nhiệt thịnh, cho nên sốt cao mà mặt đỏ, nhiệt ở lý ép tân thì ra nhiều mồ hôi. Sốt cao ra nhiều mồ hôi thì rất khát, lưỡi vàng khô.
Nhiệt nhiễu tâm thần thì nói mê nhảm. Nhiệt cực sinh phong thì co quắp (siết cao co giật).

Phép chữa: Thanh nhiệt sinh tân, thường dùng "Bạch hổ thang".

Gia giảm:

+ Nếu có kèm tức ngực nặng mình, khát nhưng uống không nhiều, rêu lưỡi trơn, là kiêm có thấp trọc, phải dùng thêm những vị thuốc thơm tho hoá thấp nh­ư bội lan Hoắc h­ơng. Có nói nhảm thì thêm vào Liên kiều, Mạch đông, lá tre non cuộn trong nõn. Có co quắp thì thêm vào Địa long, Câu đằng.
+ Nếu tà nhiệt đại thịnh  mồ hôi ra rất nhiều, mà thấy miệng khát, mạch hồng đại mà vô lực là nhiệt th­ương tân khí, có thể dùng những vị thuốc ích khí sinh tân như­ Tây dương sâm, Hài nhi sâm, hoặc đổi dùng "V­ương thị thanh thử ích Khí thang".
Bệnh cảm cúm, viêm não Nhật bản B thường xuất hiện chứng này, có thể theo phép này mà chữa.

b. Đàm nhiệt trở phế (đàm nhiệt vây ở phế
 
Chủ chứng: Có đủ đặc trư­ng bệnh ở khí phần, kiêm thấy ho hắng, đau ngực,đờm vàng đặc, khí suyễn, mạch hoạt, sác Bệnh lý: Chứng này là tà hiệp thương phế, nung đốt tân dịch mà thành đờm vàng Đàm nhiệt vư­ớng ở phế, phế mất tuyên giáng (mất sự thông xuống) thì ho hen đau ngực.

Cách chữa: Thanh phế tiết thiệt, hoá đàm bình suyễn, thường dùng "Ma hạnh thếch cam thang" gia Ng­ưu bàng tử, Đông qua nhân, Liên kiều, Hoàng cầm.

Gia giảm:

+ Miệng khát, gia Lô căn, Thiên hoa phấn.  
+ Tiện bí bụng trướng thì gia Đại hoàng, Qua lâu nhân.
Bệnh viêm phế quản cấp tính, viêm lá phổi, có biểu hiện chứng này có thể theo thép này mà chữa.

c. Vị trường thực nhiệt (thiệt tại trường vị).

Chủ chứng: Sốt cao hoặc sốt về chiều, đại tiện bí kết hoặc ỉa chảy vàng hôi, nước lỏng, vùng bụng trướng đầy, bụng đau sợ sờ, phiền thao (chân tay vật vã), nói mê nhảm, chân tay nhiều mồ hôi, chất lưỡi hồng, rêu l­ời vàng khô hoặc đen như­ than mà đâm nhọn lên,  mạch trầm, sác, hữu lực.

Bệnh lý: Chứng này là tà nhiệt vào lý cùng kết với tích trệ mà thành vị trường thực nhiệt. Lý nhiệt thịnh thì tân dịch thư­ơng, sẽ sốt cao hoặc sốt về chiều, chân tay nhiều mồ hôi, lưỡi hồng, rêu lưỡi vàng khô hoặc đen như­ than mà nhọn gai lên, nhiệt nhiễu tâm thần thì nói nhảm. Táo phân kết lại ở trong ruột thì vùng bụng trướng tức, bụng đau mà sợ sờ nắn, hoặc đại tiện bí kết, hoặc ỉa chảy nước lỏng vàng hôi.

Phép chữa: Tả hạ tiết nhiệt, thường dùng "Đại thừa khí thang".

Gia giảm:

+ Bụng trướng đau rất nặng, thêm dùng lượng nhiều ở vị chỉ thực, Hậu phác.
+ Đại tiện táo kết, thêm lượng dùng nhiều ở vị Đại hoàng, Mang tiêu.
+ Miệng khô lưỡi táo nặng, thêm Sinh địa hoàng, Mạch đông.
Nói chung uống một hai thang, đạt được đi ỉa rồi, sẽ cải biến phép chữa theo chứng mà dùng thuốc.
Thời kỳ giữa và thời kỳ cực thịnh của cảm cúm, viêm não Nhật bản B nếu thấy xuất hiện chứng này, có thể theo phép này mà chữa.

d. Khí phần thấp ôn: (lý nhiệt hiệp thấp - thấp nhiệt nội uất)

Chủ chứng: Có đủ đặc tr­ng bệnh ở khí phần, kiêm có mình nặng, ngực tức bứt rứt, vùng bụng trướng đầy, khát không muốn uống, tinh thần nhạt nhẽo lạnh lẽo, nặng tai, tiểu tiện ngắn mà rít, đại tiện không sư­ớng, lưỡi hồng, rêu lưỡi vàng trắng dày trơn, mạch huyền, hoãn. Có thể có kèm ỉa chảy, hoặc da phát vàng, nốt chẩn hồng, bạch ám hoặc xuất hiện thần mờ tối, nói nhảm mê.

Bệnh lý: Chứng này do thấp nhiệt v­ớng trệ ở khí phần gây ra, Bạch ám là nết chẩn mồ hôi, là những hạt nhỏ xuất hiện trên mặt da nh­ những nốt rôm trắng mà trong suất, do thấp nhiệt uất ở trong. mồ hôi ra không Thổng mà sinh ra, thường xuất hiện ở da vùng gáy cổ, ngực bụng, phán đoán tiên lượng thì bạch ám lấy bọc nước no đầy sáng sủa là thuận, khô khan mà tối nh­ư than là nghịch. Thần mờ tối nói nhảm mà lưỡi hồng, rêu lưỡi vàng trắng dày trơn, là thấp nhiệt hiệp với đàm trọc, che mờ tâm khiếu gây ra, nó khác với hôn mê do nhiệt nhập tâm bào.

Phép chữa: Thanh khí, hoá thấp, thường dùng "Cam lộ tiêu độc ẩm".

Gia giảm :

+ Nếu có sốt cao, miệng khát, là nhiệt nhiều thấp ít, có thể thêm Thạch cao, Tri mẫu.
+ Nếu phát sốt không cao, miệng không khát, là thấp nhiều nhiệt ít, có thể thêm Bội lan, Bạch khấu nhân.
+ Nếu vàng da, có thể thâm Nhân trần, Kê cốt thảo, Điền cơ hoàng.
+ Dị tật, có thể dùng đổi bằng "Cát căn cầm liên thang".
+ Có thần mờ tối, nói mê nhảm, có thể đổi dùng "Xương bồ uất kim thang" (Thạch xương bồ, Uất kim, sao Sơn chi, Liên kiều, Cúc hoa, Hoạt thạch, Đan bì, Đạm trúc diệp, Ng­u bàng tử, Trúc lịch, Sinh như­ợng trập, Ngọc khu đan), để thanh nhiệt hoá thấp, trừ đờm khai khiếu.Bệnh thấp ôn rất kéo dài, bệnh tình phức tạp, chứng đàm cũng rất nhiều. Thấp là âm tà, tính của nó dính vư­ớng, dễ thư­ơng dương khí, khi chữa nói chung không thể dùng quá vị thuốc hàn lượng, hoặc dùng lầm vị thuốc bồ béo.  
Bệnh th­ương hàn ruột, bệnh xoắn trùng vàng da, viêm gan lây lan, khuẩn lị cấp tính, có biểu hiện chứng thấp ôn ở khí phần có thể theo phép này mà chữa.

e. Khí vệ đồng bệnh:

Chủ chứng: Có đủ đặc trư­ng của bệnh ở khí phần, đồng thời lại có sợ lạnh đau mình của chứng bệnh ở vệ phần, gọi là khí vệ đồng bệnh, là biểu tà chưa giải lại chuyển vào khí phần. Trong Đông y thường nói "Có một phần sợ lạnh, sẽ có một phần biểu chứng". Điều đó cũng chỉ rõ "sợ lạnh" là ý nghĩa trọng yếu trên chẩn đoán biểu chứng.

Phép chữa: Khí vệ đồng bệnh, chữa thì dùng phép giải biểu thanh khí. Nếu người bệnh cảm cúm, biểu hiện lâm sàng có chứng trạng biểu nhiệt và lý nhiệt, có thể dùng "Bạch hổ thang" hợp với "Ngân kiều tán". Nếu có biểu hiện chứng trạng là biểu hàn lý nhiệt, có thể dùng "Sài cát giải cơ thang" (Sài hồ, Cát căn, Thư­ơng hoạt, Bạch chỉ, Hoàng cầm, Bạch th­ước, Cát cánh, Cam thảo, Thạch cao, Sinh như­ợng, Đại táo). Đó là phương pháp biểu lý song giải.

g. Bán biểu bán lý:

Chủ chứng: Hàn nhiệt vãng lai, ngực sườn đầy tức, quặn bụng trên (ác tâm), ăn uống không biết ngon, tâm bứt rứt, miệng đắng họng khô, mắt hoa, rêu lưỡi trắng, mạch huyền.

Bệnh lý: Chứng này là bệnh tà xâm phạm đảm kinh, tà và chính giao tranh ở nơi giữa biểu và lý gây ra.
Nguyên là Thiếu dương của Lục kinh biện chứng.
Phép chữa: Nên dùng phép hoà giải, thường dùng "Hàm vị Tiêu sài hồ thang" (Sài hồ, Hoàng cầm, Pháp bán hạ, Cam thảo, Sinh nh­ượng).

Gia giảm:

+ Miệng khát, bỏ Bán hạ, gia Thiên hoa phấn, Trúc nhự­.
+ Hàn nhiều gia Quế chi.
+ Nhiệt nhiều gia Hoàng hên.
+ Nếu kiêm có tiện bí, bụng trướng đau, có thể đổi dùng "Đại Sài hồ thang".  
Bệnh cảm cúm, viêm đường mật, sốt rét, có biểu hiện chứng này, đều có thể theo phép này mà chữa.  
Bệnh sốt rét lại có thể đối chứng thêm vào Thường sơn, Thảo quả

3. Bệnh phần doanh:

Bệnh phần doanh, nói chung do khí phần hoặc vệ phần chuyển đến, nhưng cũng có khi phát bệnh là ở ngay doanh phần, chữa kịp thời có thể thấu nhiệt chuyển ra khí Phần.
Bệnh doanh phần tiến tới xâm phạm tâm và cam. có thể xuất hiện chứng trạng " nhiệt nhập tâm bào" và "nhiệt động can phong"

a. Bệnh doanh phần (nhiệt tại doanh phần nhiệt nhập doanh phần):

Chủ chứng: phát sốt về chiều, về đêm rất cao, miệng không khát lắm, vật vã không yên, hoặc nói nhảm mê, hoặc xuất hiện ban chẩn chìm ẩn, lưỡi đỏ tía không rêu mạch tế, sác.

Bệnh lý: Chứng này là tà nhiệt nhập doanh, doanh âm bị tổn, cho nên phát sốt về đêm rất cao, lưỡi đỏ tía không rêu, mạch tế, sác. Nhiệt chư­ng (nung nấu) doanh âm thăng lên trên, cho nên không khát lắm, nhiệt nhiễu tâm thần, thì vật vã không yên hoặc nới mê nhảm, nhiệt nhập mạch lạc, thì ban chẩn ẩn náu.

Phép chữa: Thanh doanh tiết nhiệt, thường dùng "Thanh doanh thang".
Bệnh viêm não Nhật bản B, viêm não tuỷ lây lan, và các loài viêm nhiễm nghiêm trọng khác có biểu hiện chứng là doanh phần, đều có thể theo phép này mà chữa.

b. Vệ doanh đồng bệnh (doanh nhiệt kiêm biểu chứng).

Chủ chứng: Bệnh doanh phần kiêm có đau đầu, đau mình, sợ lạnh, là những chứng của phần vệ, gọi là doanh vệ đồng bệnh.

Phép chữa: Dùng phép thanh doanh tiết nhiệt kiêm tân lư­ơng giải biểu.
Thường dùng "Thanh doanh thang" hợp với "Ngân kiều tán".

c. Khí doanh đồng bệnh: Chủ chứng: Bệnh doanh phần, nếu xuất hiện chứng khí phần và lưỡi đỏ tía, mà có rêu lưỡi vàng trắng, sẽ là khí doanh đồng bệnh.

Phép chữa: Nên thanh khí l­ơng doanh, thường dùng "Bạch hổ thang" hợp với "Thanh doanh thang" gia giam.

d. Nhiệt nhập tâm bào:

Chủ chứng: Ngoài việc có đủ đặc tr­ng của bệnh phần doanh, kèm thêm có các mức độ khác nhau của ý thức bị trở ngại, như­ biểu hiện tình cảm lạnh nhạt, tiếng nói rất rít (nói khó), phản ứng chậm chạp, nghe không thật, nhìn thấy không thật, sờ mó chỗ không có gì và mân mê gi­ường chiếu, thần mờ tối nói nhảm, thậm chí hôn mê sâu, đại tiểu tiện không cầm, lưỡi đỏ tía, mạch hoạt, tế sác có người bệnh có thể thấy co quắp.

Bệnh lý: Chứng này do nhiệt nhập tà xâm lấn vào tâm bào, vư­ớng bí tâm khiếu gây nên, cũng có thể gọi là "bế chứng" .

Phép chữa: Thanh doanh tiết nhiệt, thanh tâm khai khiếu thường dùng "Thanh doanh thang" gia "Tử tuyết đan" hoặc gia "An cung ng­u hoàng hoàn", hoặc "Chí bảo đan".

Gia giảm: Có co quắp, có thể gia Địa long, Câu đằng.
An cung ng­u hoàng hoàn, Tử tuyết đan, Chí bảo đan, đều có tác dụng thanh tâm, khai khiếu. Tác dụng thanh tâm của Ng­u hoàng hoàn là rất mạnh, sau đó đến Tử tuyết đan Chí bảo đan rất yếu. Tác dụng khai khiếu thì Chí bảo đan rất mạnh, sau đó đến Ng­u hoàng hoàn, Tửtuyết đan Ngoài ra, cái lớn nhất của An cung ng­ưu hoàng hoàn là hoá đàm giải độc, Tử tuyết đan lại có thể chặn co giật, dẹp phong. Những những thuốc đó rất quý tình trạng chung là không thể dùng được (quá đắt), mà thường thay bằng cách trong thang thuốc thanh nhiệt liệu chừng thêm Thạch xương bồ, kèm theo phối hợp châm chích (biện pháp đỡ tốn kém nhất). 
Các loại bệnh viêm não, viêm màng não, nhiễm trùng máu và ngộ độc khuẩn lỵ, say năng, có biểu hiện chứng nhiệt nhập tâm bào, đều có thể theo phép này mà chữa.

e. Nhiệt động can phong (nhiệt cơ sinh phong).

Chủ chứng: siết cao, vật vã không yên, co quắp, hoặc tứ chi cong co, cứng gáy, uốn ván, lưỡi lệch, lưỡi rung, mạch huyền, sác, chất lưỡi hồng (thuộc khí phần) hoặc đỏ tía (thuộc doanh phần), có khi kèm hôn mê.
Các chứng đó có thể thấy xuất hiện ở khí phần, hoặc đoành phần, huyết phần, nhưng thường thấy nhất là ở doanh phần, huyết phần.
Phép chữa: Thanh nhiệt tức (dẹp) phong. Nhằm vào chứng của bệnh ở khí phần, hoặc doanh phần, huyết phần, rồi thêm vào đó các vị thuốc thanh nhiệt dẹp phong nh­ư Địa long, Câu đằng, Bạch cúc hoa, Bạch thư­ớc, Cẩu can thái, Tượng nha ti, Chỉ kinh tán v.v...
Viêm não, viêm màng não và các loại bệnh truyền nhiễm có phát kèm bệnh trúng độc não mà có biểu hiện những chứng nêu trên, đều có thể theo phép này mà chữa

4. Bệnh phần huyết:

Bệnh phần huyết là giai đoạn nguy kịch của bệnh siết nóng, lúc này bệnh tà mới thịnh mà chính khí đã suy.

a. Bệnh huyết phần (nhiệt tại huyết phần).

Chủ chứng: Sốt cao, xuất huyết (như­ thổ huyết, lạc huyết, nục huyết, niệu huyết, tiện huyết - nôn ra máu, ho ra máu, chảy máu mũi, đái ra máu, ỉa ra máu) ở da xuất hiện ban chẩn tím đen, nói nhảm hoặc thần mờ tối, co quắp, chất lưỡi tím tía, không rêu, mạch tế, sác.

Bệnh lý: Chứng này là tà nhập vào huyết phần, huyết nhiệt tích thịnh cho nên siết cảo, chất lưỡi tím tía không rêu, mạch tế, sác. Nhiệt tà áp huyết vọng hành, hoặc ban chẩn hiện rõ. Nhiệt nhiễu tâm thần thì múa may lung tung và nói nhảm, hoặc thần mờ tối. Nhiệt cực sinh phong thì co quắp.

Phép chữa: L­ơng huyết, thanh nhiệt giải độc, thường dùng "Tê giác địa hoàng thang" (tê giác có thể thay thế bằng .1-2 lạng sừng trâu).

Gia giảm:

+ Xuất huyết nhiều, gia Hạn liên thảo, Tiên hạc thảo Tử châu thảo.
+ Xuất hiện ban chẩn tím đen, gia Huyền sâm, Đại thanh diệp.
+ Nếu lưỡi đỏ tía, tím chàm, kèm có đau bụng hoặc đau ngực, sợ sờ, vật vã không yên. là huyết nhiệt hiệp với ứ, cần dùng phương trên thêm vào tròng.phép đó một ít thuốc khử ứ hoạt huyết, như Đào nhân, Đan sâm v.v...
Ban và chẩn đều là một loại quầng và chấm màu hồng xuất hiện ở bề mặt da. Ban chẩn lấy hồng nhuận, giãn nổi, mỏng th­a làm thuận. Nếu tím tối, nhanh chóng (khẩn tốc), dày kín là nghịch: Ban chẩn tím đen mờ tối, áp vào mà màu không bớt đi kèm thêm có lưỡi đỏ tía, là tiêu chí của bệnh tà nhập huyết.
Bệnh th­ương hàn ruột, lao phổi hình hạt dẻ. Bệnh xoắn trùng vàng da, nhiễm trùng máu, tổng hợp các loại xuất huyết, có biểu hiện chứng bệnh ở phần huyết, đều có thể theo phép này mà chữa.

b. Biểu tý nhiệt độc (nhất độc nội thịnh):

Chủ chứng: Rét đánh với siết cao, đầu đau dữ dội, nhìn vật mờ dính, toàn thân đau đớn dữ dội, hô hấp khó khăn vật vã không yên, nói nhảm múa may, thậm chí thân chí không rõ ràng hoặc co quắp, có thể có kèm thổ huyết, lạc huyết, nục huyết, hoặc mếu huyết, tiện huyết, xuất hiện ban chẩn tím đen ở da, lưỡi đỏ tía, rêu lưỡi vàng khô nhọn lên, mạch hồng đại mà sác, hoặc trầm tế mà sác. Chứng này thường do sốt dịch nhiệt độc rất nhiều ở biểu lý, vệ khí doanh huyết đều có bệnh gây nên.

Phép chữa: Thanh giải biểu lý khí huyết nhiệt độc, thường dùng "Thanh ôn bại độc ẩm".

Gia giảm:

+ Người bệnh mạch càng trầm tế là biểu thị nhiệt độc hãm càng sâu, dùng tễ lượng càng cần phải thêm lớn.
+ Khí huyết l­ưỡng phiên (bị đốt cả hai) là nhiệt độc ở khí phần và huyết phần, chứng thấy sốt cao, miệng khát, phát ban hoặc nục huyết, lưỡi đỏ tía, rêu vàng, mạch sác hoặc tế, chữa thì có thể tham khảo phép này, hoặc dùng "Ngọc nữ tiễn" gia giảm (bỏ Ng­u tất, gia tế Sinh địa, Huyền sâm).
Chứng nhiễm trùng máu, chảy máu não, bệnh xoắn trùng vàng da và các bệnh truyền nhiễm nặng khác thấy xuất hiện chứng kể trên, có thể theo phép này mà chữa.

5. Bệnh sốt thời Khí thư­ơng âm, th­ương dương.

Bệnh siết thời khí rất dễ tổn th­ơng âm dịch, nhẹ là th­ương tân, nặng thì thương âm, thậm chí vong âm (mất nước).
Lúc chữa phải chú ý bảo hộ và nuôi d­ỡng âm dịch từng giờ từng phút, cho nên nói "còn được một phần âm dịch, tiện có một phần sinh cơ (tồn đắc nhất phần âm dịch, tiện hữu nhất phần sinh cơ).
Ph­ương pháp bảo hộ tân dịch nói chung là ở phần vệ không nên để ra mồ hôi quá nhiều, ở phần khí (vị trường thực nhiệt) nên hạ nhanh chóng (làm cho đi ỉa ra được ngay). Không thấy hình ảnh của thấp, phải cẩn thận khi dùng thuốc khổ táo, ôn tắc ( thuốc khô đắng, khô nóng).
Phư­ơng phát xử lý chứng đó như­ sau:

Th­ương tân: Có thể thấy khi bệnh ở phần vệ, phần khí, biểu hiện là miệng khô, miệng khát, nước bọt trong miệng dính liền như­ tơ, rêu lưỡi khô, mạch sác, có thể thấy ở người bệnh siết cao mất nước. Chữa thì nên đối chứng, trong phương thêm vào những vị thuốc sinh tân nh­ư Lô căn, Thiên hoa phấn, Lê bì, Cam yến trập. Sốt đã lùi nhưng miệng khô lưỡi táo, ăn uống không ngon hoặc ho khan, có thể dùng " ích vị thang" ( Sa sâm, Mạch đông, Sinh địa, Ngọc trúc, Đ­ờng Phèn), hoặc "Sa sâm mạch đông thang".

Thư­ơng dịch: Thường thấy ở cuối kỳ bệnh ở phần huyết, người bệnh biểu hiện là gảy mòn mệt mỏi, mặt đỏ mình nóng, lòng bàn tay, bàn chân càng nóng, miệng khô lưỡi táo, răng bẩn môi nứt, họng đau tai ù, lưng đau gối mềm, chân sưng, lưỡi đỏ tía mà khô quắt, mạch tế, sác, vô lực, đúng là chứng của chân âm hao tổn. Cồ khi có kèm theo tim hồi hộp, tim hoảng hốt, nhiều mồ hôi dễ sợ, mạch kết, đại là mạch chứng của tâm hư­ tổn (có thể thấy ở chứng viêm cơ tim). Có khi có kèn theo tay chân rung động, cong co, lưỡi rung. Là những chứng của âm h­ư phong đông; (như­ di chứng sau viêm não Nhật bản B). Thư­ơng âm thì nên tư âm, thường dùng "phục mạch thang" để chữa. Nếu kèm có chứng tâm mạch hư­ tổn và âm ­ phong động, có thể dùng "Tam giáp phục mạch thang". Nếu như đêm siết ngày mát, có thể ăn mà vẫn gảy mòn là tà còn lưu ở âm phần, có thể dùng "'Thanh cao miết giáp thang " để tư âm thanh nhiệt.

Vong âm : Có thể phát sinh do chân âm đã bị thư­ơng mà tà nhiệt không lui hoặc phát hãn nhầm, tả hạ nhầm (dụng nhầm thuốc làm ra quá nhiều mồ hôi, ỉa tháo quá nhiều), âm dịch bị mất đi mà phát sinh ra. Biểu hiện là mình nóng mà nhiều mồ hôi, mồ hôi mặn không dính, mặt hồng, miệng khô khát. thường có chảy máu chân răng, Lưỡi đỏ tía mà khô quắt, mạch h­ sác mà vô lực.
Thường thấy ở cuối kỳ của bệnh truyền nhiễm chứng nặng. Nên cấp tốc uống " Gia giảm phục mạch thang" gia Cát lâm sâm, Long cất, Mẫu lệ, Đồng tiện ( nước tiểu con trai nhỏ lấy ở đứa trẻ 5 tuổi, đoạn giữa bãi có tác dụng tư âm giáng hoả, lư­ơng huyết tán ứ), là những thuốc tư âm ích khí, liễm hãn cố thoát.

Vong dương : Có thể phát sinh do nhiệt độc trầm trọng ở khí phần, doanh phần hoặc huyết phần, tà thịnh chính h­ .phát triển mà thành. Người bị phát sốt đột nhiên mồ hôi ra nhiều dầm dề, mồ hôi lạnh nh­ư dầu, mồ hôi nhạt mà dính nhầy, chân tay quyết thân lạnh, hơi thở nhỏ yếu lưỡi màu nhạt trắng, nhuận, mạch nhỏ như­ mất, đó là chứng vong dương. Đó là dương khí đột nhiên mất đi biểu hiện sinh mạng chịu nguy. Vong dương tương đư­ơng với kế phát tính choáng nhất, có thể thấy ở viêm màng não tuỷ lây lan bạo phát, nhiễm trùng máu, nhiễm độc khuẩn lị khi có kèm phát sinh tuần hoàn suy kiệt. Trị thì nên hồi dương cứu nghịch, bổ khí cố thoát.

Thường dùng " Tứ nghịch thang. giạ 'Cát lâm sâm, Hoàng kỳ, Long cất, Mẫu lệ, Ngũ vị tử, và phối hợp châm cứu mà cứu chữa.  
Ngoài ra, do bệnh thấp nhiệt th­ơng âm th­ơng dương, có thể tạng phủ hư­ như­ợc, công năng mất điều hoà, cho nên sau khi khỏi bệnh, thường phô bày ra các loại trạng thái hư như­ợc. Do công năng tạng phủ mất điều nên sản sinh ra đờm, có thể v­ướng tắc thanh khiếu (v­ướng bí ở những chỗ mấu chốt của sự trong sạch), v­ướng tắc kinh lạc, dẫn đến hôn mê bất tỉnh, ngây dại, bại liệt, câm điếc, chảy dãi, đại tiểu tiện không cầm là những di chứng. Đối với bệnh lành rồi, hoặc có di chứng, khi chữa cần kết hợp với biện chứng tạng phủ, hoặc bổ ích khí huyết âm dương của tạng phủ, hoặc dùng phương pháp hoá đàm khai khiếu thông lạc và phối hợp dùng phép châm cứu mà chữa.

 TÓM TẮT VỆ, KHÍ, DOANH, HUYẾT BIỆN CHỨNG LUẬN TRỊ

Bài này giới thiệu lý luận biện chứng trị liệu bệnh sốt thời khí (ôn nhiệt  bệnh ) với bốn yếu điểm Vệ, Khí, Doanh, Huyết và phư­ơng pháp biện chứng trị liệu của bốn giai đoạn bệnh sốt thời khí về mặt biện chứng, thiệt chẩn chiếm địa vị trọng yếu. Xem biến hoá rêu lưỡi, có thể phân biệt ra vùng bệnh ở vệ phần hoặc khí phần, đồng thời có thể lấy đề phán đoán tân dịch còn hay mất. Xem hiến hoá chất lưỡi, có thể phân biệt ra bệnh tại doanh phần hoặc huyết phần, đồng thời có thể biện rõ âm dịch thịnh hay suy. Đối với bệnh sốt thời khí trong các giai đoạn khác nhau có xuất hiện chứng trạng nh­ư phát sốt, miệng khát, ra mồ hôi, ban chẩn, bạch ám, hôn mê, co quắp v.v. Khi học tập cần tiến hành so sánh phân biệt, biết được những đặc điểm riêng khác nhau của nó, sẽ có giúp đỡ rất chiều cho chẩn đoán. Nắm lấy mặt phát sốt mà nói, có phát sốt mà sợ lạnh, phát sốt không sợ lạnh, nóng rét qua lại, sốt cao sợ nóng, sốt về chiều, phát sốt về đêm nặng hơn, sốt nóng lòng bàn chân bàn tay, đêm sốt sớm mát, là nhiều loại hình sốt khác nhau. Loại hình sốt khác nhau thì chẩn đoán bệnh chứng và trị liệu cũng khác nhau.
Về mặt trị liệu, cần chú ý đến đặc trưng " nhiệt hoá" là đặc trư­ng chung của bệnh sốt thời khí. Ngoài phong hàn biểu chứng và chứng vong dương ra, bệnh đó nhất loạt cấm dùng vị thuốc tân, ôn nhiệt. Nhiệt tà rất dễ th­ơng âm. Lúc chữa, tất cần bảo hộ âm dịch từng giờ, từng phút. Thấp tà dễ th­ơng dương khí, trị bệnh có thấp rõ ràng không thể dùng quá mức loại thuốc khổ, hàn ( đắng, lạnh ), và không thể dùng nhầm thuốc béo bổ.
Nay đem các yếu điểm biện chứng luận trị về vệ khí- doanh huyết quy nạp lại thành bảng như­ sau: bảng 18.

Bảng 18. Bảng yếu điểm biện chứng luận trị về vệ khí doanh huyết trong bệnh sốt thời khí ( ôn nhiệt bệnh )

	Bệnh phần vệ	Bệnh phần khí	Bệnh phần doanh	Bệnh phần huyết
Bát cương biện chứng	Biểu	Lý	Lý	Lý
Nơi có bệnh biến	Phế vệ, tứ chi đầu mặt, mũi họng	Phế, tỳ, vị, đại trường, đảm	Tâm, can	Tâm, can, thận
Chủ chứng	Rêu lưỡi trắng, mạch phù, phát sốt sợ lạnh, đầu đau, mũi tắc, ho hắng, chứng trạng phế vệ	Lưỡi hồng, rêu lưỡi vàng, mạch hồng sác, hoặc trầm thực, phát sốt không sợ lạnh, tiện bí, vàng da, ho hắng, là chứng của lục phủ và phế, tỳ	Lưỡi đỏ tía, ít rêu hoặc không rêu, mạch trầm tế sác, phát sốt về đêm  nặng dữ, ban chuẩn ẩn hiện thậm chí nửa hôn tràm, nói nhảm hoặc co quắp là chứng trạng của tâm can	Lưỡi tía tím, không rêu, mạch tế sác, phát sốt về đêm nặng dữ, ban chẩn rõ rệt, thần mờ mệt, co quắp, các loại xuất huyết, chứng trạng của chân âm hao tổn
phép chữa	Giải biểu thanh nhiệt, tuyên phế	Thanh khí hoá thấp, tả hạ, hoà giải, sinh tân	Thanh doanh khai khiếu, tức phong	Lương huyết chỉ huyết, tư âm, tức phong
Phương tễ thường dùng	Ngân kiều tán, tang cúc ẩm, Tân gia hương nhu ẩm, Tam nhân thang gia vị, Hạnh tô tán, Tang hạnh thang, Ma hoàng thang, Quế chi thang	Bạch hổ thang, Ma hạnh thạch cam thang, Đại thừa khí thang, Đại tiểu sài hồ thang, Cam lộ tiêu độc ẩm	Thanh doanh thang An cung ngưu hoàng hoàn, Chí bảo đan, Tử tuyết đan, Chỉ kinh tán	Tê giác địa hoàng thang Thanh ôn bại độc tán Gia giảm phục mạch thang, Thanh cao miết giáp thang, Tam giáp phục mạch thang