ĐẠI CƯƠNG
Phế khai khiếu ở mũi, phế khí thông ở mũi, bởi thế bệnh mũi và phế có quan hệ mật thiết. Ngoại cảm phong hàn, phong nhiệt đều từ mũi mà truyền vào phế, trong phế có hoả (nhiệt), phế táo thơng âm, hoặc phế khí bất túc đều có thể dẫn đến bệnh phế. Trọng điểm của biện chứng và phép chữa như sau:
Mũi tắc là phế khí úng tắc, chữa thì nên tuyên thông phế khí.
Chảy nước mũi trong là phong hàn, chữa thì lấy phát tán phong hàn.
Chảy nước mũi vàng là phong nhiệt, chữa thì lấy tán phong thanh nhiệt.
Chảy nước mũi có mủ mùi hôi là phế kinh nhiệt độc, chữa thì lấy thanh phế giải độc.
Xoang mũi sưng đỏ vỡ loét là phế kinh có hoả, chữa thì nên thanh tiết phế hoả.
Thường xuyên hắt hơi mà chảy nước mũi trong không dứt là phế khí hư, chữa thì nên bổ ích phế khí.<

Viêm mũi mạn tính Đông y gọi là "Tỵ chất", "Tỵ uyên". Do ở ngoại cảm phong hàn hoặc phong nhiệt mà làm cho phế khí mất hoà khiến mũi không thể thông lợi mà hình thành.
Bệnh này thường do cảm mạo hoặc phế thương phong lạnh mà chữa không triệt để, làm cho phế khí úng trệ gây nên, nếu kéo dài lâu ngày không khỏi, khí trệ huyết uất, có thể xuất hiện mũi tắc đêm đến càng nhiều, chứng trạng là khi nằm nghiêng xoang mũi phía dới vớng tắc rất nhiều.
Mũi chảy nước nh mủ, hôi dữ thì gọi là sâu mũi (tỵ uyên), thường bởi uất hoả sinh nhiệt, nhiệt dời can đảm dẫn đốn.
Thận chủ hắt hơi, lại chủ nạp khí. Mạch đốc dứt ở môi trên. Thường xuyên làm hắt hơi đều đều, mũi chảy nước trong, quá lắm thì háo suyễn ngắn hơi, thường bởi thận và mạch đốc hư tổn; mũi ngứa không thoải mái, thường bởi có hiệp với phong tà.
Trẻ em nước mũi chảy không dứt, thường bởi tỳ hư không thể vận hoá thuỷ thấp.
1. Điểm cần kiểm tra để chẩn đoán
1. Mũi ngạt từng bên thay đổi, nước mũi hoặc nhiều hoặc ít hoặc trong hoặc vàng.
2. Chứng nặng thì mũi tắc liên tục, hoa mắt, đầu căng, vùng họng không thoải mái.
3. Niêm mạc mũi sung huyết.
2. Phương pháp trị liệu
2.1. Biện chứng chung
Phép chữa: Sơ phong tuyên phế.
Phương thuốc: Thương nhĩ tử tán gia giảm
Thương nhĩ tử 3 đồng cân Tân di 2 đồng cân
Bạch chỉ 1 đồng cân Bạc hà 1,5 đồng cân
Cát cánh 1 đồng cân Sinh Cam thảo 1 đồng cân
Hạ khô thảo 3 đồng cân Tỳ bà diệp 3 đồng cân
Gia giảm:
b) Mũi chảy nước trong là phong hàn, bỏ Hạ khô thảo; gia Kinh giới, Phòng phong, Thơng hoạt, mỗi thứ đều 1,5 đồng cân.
c) Mũi chảy nước vàng là phong nhiệt, gia Hoàng Cầm 3 đồng cân, Tang bạch bì 3 đồng cân.
2.2. Biện chứng các thể bệnh
a. Phế thương phong hàn
Thương phong cảm mạo, phong hàn tà trệ, mũi tắc kéo dài không khỏi, có khi chảy nước mũi dính, vùng đầu hơi căng đau khó chịu. Chất lưỡi hồng nhạt, rêu lưỡi trắng hơi dầy, mạch phù hoãn.
Phép chữa: So phong tán hàn, tuyên phế khử tà.
Phương thuốc: Thương nhĩ tử tán gia giảm.
Thơng nhĩ tử 2,5 đồng cân Tân di hoa 5 đồng cân
Bạc hà 5 đồng cân Bạch chỉ 1 lạng
Gia:
Bạch cúc hoa 3 đồng cân Thiền thoái 1 đồng cân Cát cánh 2 đồng cân Cam thảo 1 đồng cân
Thể chất lúc bình thường vốn h, có thể dùng phương Sâm tô ẩm:
Đảng sâm 3 đồng cân Tử tô diệp 1 đồng cân
Cát cánh 3 đồng cân Tiền hồ 1 đồng cân
Pháp Bán hạ 2 đồng cân Phục linh 3 đồng cân
Chỉ xác 2 đồng cân Trần bì 1 đồng cân
Cát cánh 2 đồng cân Cam thảo 1 đồng cân
Sinh thượng 1 đồng cân Đại táo 4 quả
b. Khí trệ huyết uất
Thường xuyên mũi tắc khó chịu, hoặc phát cơn có khoảng cách, người bệnh tự thấy xoang mũi vớng tắc, ảnh hưởng giấc ngủ, khi hoạt động thể lực thì chứng giảm nhẹ. Nói chung không có chứng trạng toàn thân. Chất lưỡi hồng, hoặc hơi dính tới ứ trệ, rêu lưỡi trắng mỏng, mạch huyền tế.
Phép chữa: Dưỡng huyết khử phong, thông khí hoạt huyết.
Phương thuốc: Đương quy thược dược thang.
Đương quy 2 đồng cân Xích thược 3 đồng cân
Bạch truật 2 đồng cân Xuyên khung 1 đồng cân .
Phục linh 3 đồng cân Trạch tả 3 đồng cân
Hoàng cầm 3 đồng cân Bạc hà 1 đồng cân (hậu hạ)
Tân di hoa 1 đồng cân Thiền thoái 1 đồng cân
c. Can đảm uất nhiệt
Trong mũi khô táo khó chịu, thường xì mũi ra sắc vàng lục (xanh lá cây), có dây mùi hôi. Người bệnh thấy mùi hôi giảm dần, miệng đắng họng khô, đầu đau từng lúc, đầu lưỡi hồng, rêu lưỡi trắng hoặc hơi vàng, mạch huyền tế.
Phép chữa: Lượi can đảm, thanh thấp nhiệt.
Phương thuốc: Có thể dùng trong Long đảm tả can thang (xem Long đảm tả can hoàn ở chơng I, bài 13) gia ý dĩ nhân 4 đồng cân, Can địa long 2 đồng cân, Đào nhân 3 đồng cân.
Đợi sau khi vảy mũi mùi hôi giảm bớt, có thể uống Thanh táo cứu phế thang là Phương nhuận táo để điều lý sau khi tốt lành.
Thanh táo cứu phê'thang:
Đông Tang diệp 3 đồng cân Cam thảo 1 đồng cân
Đảng sâm 3 đồng cân Hồ ma nhân 2 đồng cân
Mạch đông 2 đồng cân Tỳ bà diệp 3 đồng cân
Cam Hạnh nhân 1,5 đồng cân
Sinh Thạch cao 4 đồng cân (sắc trước)
A giao 1 đồng cân (nấu chảy róc vào lúc uống)
Đồng thời dùng điếu ngải hơ cứu huyệt Huyền chung, mỗi ngày 1 lần, mỗi lần khoảng 10 - 15 phút.
d. Thận nguyên hư tổn
Thận và Đốc mạch hư. tổn, khí không nhiếp tân, nước mũi trong chảy ròng ròng, hắt hơi đều đều, mũi ngứa tai ngứa, sáng sớm và tối ngứa nhiều. Mỗi lần gặp bụi bột hoặc cá tanh kích thích hoặc khi khí nóng thay đổi nhanh chóng rất dễ phát cơn, quá lắm thì phát sinh suyễn háo. Nói chung người bệnh có sắc mặt trắng bợt, tinh thần mệt mỏi, tiểu tiện nhiều.
Chất lưỡi hơi nhạt, mạch tế.
Phép chữa: ích đốc mạch, dưỡng thận nguyên
Phương thuốc: ích đốc dương nguyên thang (xem ở chương II bài I).
Nếu niêm mạc mũi sưng ngứa nhiều thì gia dùng thuốc khử phong.
Nếu kiêm ngoại cảm thì kiêng dùng phương này.
đ. Tỳ hư hiệp thấp
Trẻ em mũi tắc chảy nước mũi, phát cơn lặp lại nhiều lần, nước mũi hoặc lỏng hoặc đặc, sắc mặt trắng bợt, ăn uống kém, phân có lúc lỏng. Chất lưỡi nh thường, rêu lưỡi trắng hoặc hơi dầy, mạch huyền tế.
Phép chữa: Thẩm thấp kiện tỳ.
Phương thuốc: Thanh tỳ thang
Đại giả thạch 5 đồng cân Sơn dợc 4 đồng cân
Bạch thược 2 đồng cân Phục linh 3 đồng cân
Trạch tả 3 đồng cân Cốc nha 4 đồng cân
Tử uyển 2 đồng cân Hoàng liên 1 đồng cân
Biển đậu 2 đồng cân Thiền thoái 1,5 đồng cân
Đại táo 5 quả
Sắc nước, chia làm 2 lần uống.
2.3. Nghiệm phương
Thuốc cây cỏ
a) Rễ nguyên hoa tơi, bỏ vỏ mỏng ngoài và lõi gỗ của rễ, giã nát, nặn thành nắm nhỏ, nhét vào lỗ mũi bên có bệnh, đợi khi trong lỗ mũi thấy có nóng cay thì lấy ra. Một ngày làm 2 lần.
b) Thạch hồ tuy (Nga bất thực thảo - Cóc mẳn) 1 đồng cân, cành lá Thơng nhĩ (Ké đầu ngựa) 1 đồng cân, Tân di hoa 1 đồng cân, Bạc hà 5 đồng cân, Băng phiến 1 phân.
Nghiền mịn cho vào trong lọ gốm, thổi vào trong lỗ mũi bên bệnh, một ngày 3 lần.
e) Bạc hà 3 đồng cân Bằng sa 1 đồng cân Đan hương 5 phân Băng phiến 4 phân Nghiền nhỏ thổi vào trong lỗ mũi bên bệnh, một ngày 3 lần. Phương này hiệu quả rất tốt đối với chứng nhiều nước mũi.
d) Thương nhĩ tử 3 đồng cân, Tân di quả 3 đồng cân. Sắc nước uống.
đ) Nhỏ mũi bằng dịch nhỏ mũi Cóc mẳn 10%.
Dùng hợp ở viêm mũi cấp mạn tính, viêm mũi dị ứng.
e) Nhỏ mũi bằng mật ong. Dùng hợp ở viêm mũi co rút.
f) Rau dấp cá ngào lấy nước cốt đậm thêm đờng trắng thu được cao, hàng ngày sớm và tối mỗi buổi uống 1 thìa, róc nước sôi vào uống. Trị chứng mũi hôi mà đau.
g) Ma hoàng 1 đồng cân Cát căn 2 đồng cân
Phòng phong 1 đồng cân Xuyên tiêu 5 phân
Chích cam thảo 1 đồng cân Sinh thượng 2 đồng cân
Phương hoạt 1,5 đồng cân Thăng ma 1 đồng cân
Hoàng kỳ 3 đồng cân Bạch chỉ 1 đồng cân
Thương truật 1 đồng cân Đại táo 5 quả
Sắc nước uống, trị mũi tắc không thông.
h) Ô mai 3 quả Phòng phong 4 đồng cân
Cam thảo 4 đồng cân Ngân sài hồ 2 đồng cân
Ngũ vị tử 1,5 đồng cân
Sắc nước uống, trị viêm mũi dị ứng.
2.4. Chữa bằng châm cứu
a) Thể châm
Phư ơng 1 :
Chủ huyệt: Nghinh hương, Hợp cốc.
Phối huyệt: Liệt khuyết, ấn đường.
Phương 2:
Chủ huyệt: Phong trì, Nghinh hơng, Giáp tỵ, Hợp cốc Phối huyệt: Phế du, Tỳ du, Thận du, Túc tam lý.
Mỗi lần thay nhau 1 đôi chủ huyệt, 1 đôi phối huyệt, mỗi ngày 1 lần, 10 ngày là 1 liệu trình.
Phương 3:
Huyệt thường dùng: ấn đờng, Hợp cốc, Nghinh hơng, Tỵ thông.
Phương pháp: 4 huyệt có thể thay chéo sử dụng, kích thích vừa phải, cách ngày châm 1 lần.
b) Nhĩ châm
Phương 1: Nội tỵ, Thận thượng tuyến, Trán.
Phương 2: Nội tỵ, Thận thượng tuyến, tìm điểm mẫn cảm ở khu Nội phân bí.
Phương pháp: Kích thích vừa, lu kim một giờ đồng hồ, cũng có thể chôn kim một tuần lễ.
c) Phương kinh nghiệm ở các sách
1. Viêm mũi mạn tính
1. Phong trì, Thượng tinh, ấn đờng, Nghinh hương, Hợp cốc (Châm cứu học thủ sách).
2. Phong trì, Thiên trụ, Thượng tinh, Nghinh hơng, Hợp cốc Dùng kích thích vừa phải, Thượng tinh lại có thể dùng phép cứu (Trung Quốc châm cứu học).
3. Phong trì, Thiên trụ, Đại chuỳ, Phong phủ, Phong môn, Hoà liêu, Nghinh hơng, Hợp cốc, Bách hội, Lao cung, Tiền cốc (Tân châm cứu học).
2. Mất ngửi
Điểm chót mũi, Phế du, Nghinh hương. Thuỷ châm bằng dịch Đương quy, mỗi ngày mỗi lần 0,3ml, cách ngày 1 lần, hai bên có thể thay chéo sử dụng. (Thẩm Dương y học viện).